การแพ้วัคซีน

พญ. อัญชลี เสนะวงษ์
ภูมิแพ้และภูมิคุ้มกันวิทยา สถาบันภูมิแพ้ Samitivej Allergy Institute (SAI)
โรงพยาบาล BNH และ สมิติเวชธนบุรี

วัคซีน คือ สารผลิตภัณฑ์ชีวภาพ ใช้ฉีดเข้าสู่ร่างกายเพื่อกระตุ้นให้ร่างกายสร้างภูมิคุ้มกัน การแพ้วัคซีนอย่างรุนแรงพบได้ไม่บ่อย ประมาณ 1 ต่อการฉีดวัคซีนล้านโด๊ส (0.90 – 1.84 ต่อการฉีดวัคซีนล้านโด๊ส)

ขณะนี้วัคซีนต่อเชื้อ SARS-CoV-2 เริ่มมีการผลิตและเตรียมใช้อย่างแพร่หลาย และเริ่มมีการรายงานผลข้างเคียงจากการใช้วัคซีน เราจึงควรมีความเข้าใจเรื่องการแพ้วัคซีนก่อนการใช้ยาอย่างเหมาะสม

ลักษณะอาการแพ้วัคซีน สามารถแบ่งเป็น

1. การแพ้ชนิดเฉียบพลัน มีอาการลมพิษ ตาบวม ปากบวม หายใจไม่ออก ซึ่งเกิดจากการแพ้ส่วนประกอบต่าง ๆ ในวัคซีน ได้แก่
   • ไข่ไก่ พบได้ในวัคซีนที่มีการเพาะเลี้ยงในตัวอ่อนของไก่ (chick embryo) เช่น วัคซีนไข้เหลือง วัคซีนพิษสุนัขบ้าชนิด Purified chick embryo cell (PCEC) วัคซีนไข้หวัดใหญ่ และวัคซีนหัด – หัดเยอรมัน – คางทูม อย่างไรก็ตาม ในปัจจุบันพบว่า ปริมาณโปรตีนของไข่ไก่ในวัคซีนไข้หวัดใหญ่ และวัคซีนหัด-หัดเยอรมัน-คางทูมมีปริมาณที่น้อยมาก หากผู้รับวัคซีนมีประวัติแพ้ไข่แบบไม่รุนแรงสามารถฉีดวัคซีนไข้หวัดใหญ่ได้ตามปกติ กรณีมีประวัติแพ้ไข่แบบรุนแรงสามารถฉีดได้ แต่ต้องอยู่ในสถานพยาบาลที่สามารถสังเกตอาการและรักษาอาการแพ้รุนแรงได้โดยการให้ยาฉีดอะดรีนาลีน
   • นมวัว พบในขั้นตอนการผลิตของวัคซีนคอตีบบาดทะยักไอกรนบางชนิด
   • ยีสต์ เซลล์ยีสต์ใช้ในขั้นตอนการผลิตของวัคซีนตับอักเสบบี และวัคซีนไวรัสมะเร็งปากมดลูกบางชนิด
   • เจลาติน ใช้เป็นตัวทำให้วัคซีนคงตัว (stabilizer) มีรายงานการแพ้รุนแรงจากเจลาตินในวัคซีนหัด – หัดเยอรมัน – คางทูม และอีสุกอีใส นอกจากนั้น ยังสามารถพบได้ในวัคซีนไข้สมองอักเสบ ไข้หวัดใหญ่ ไทฟอยด์ พิษสุนัขบ้า บางชนิด เป็นต้น
   • Latex พบจากบรรจุภัณฑ์ของวัคซีนหลายชนิด
2. การแพ้ไม่เฉียบพลัน หรือการมีปฏิกิริยาเฉพาะจุดหลังการฉีดวัคซีนแสดงอาการตั้งแต่ 2 – 8 ชั่วโมง จนถึง 2 วันหลังฉีดวัคซีน โดยการแพ้ในลักษณะนี้อาจเกิดจากสารประกอบวัคซีนบางชนิด เช่น
   • ยาปฏิชีวนะ เช่น neomycin, streptomycin, polymyxin B sulfate
   • Aluminum hydroxide ทำหน้าที่เป็นสารในการกระตุ้นภูมิคุ้มกัน (adjuvant) ปฏิกิริยาจาก aluminum ก่อให้เกิดอาการคัน นูนแดงใต้ผิวหนัง ไตแข็งหลังฉีดได้ (subcutaneous nodules or granulomas)
   • Thimerosal และ Formaldehyde ใช้เป็นสารกันเสีย (preservative) สามารถทำให้เกิดผื่นแดงคัน
   • Polyethylene glycol (PEG) หรือ polysorbate ใช้เป็นสารช่วยส่งเสริมการละลายน้ำในวัคซีน (water-solubility)

ผลข้างเคียงอื่น ๆ จำเพาะแต่ละวัคซีน เช่น

• อาการไข้สูงเกิน 40.5 องศาเซลเซียส ร้องไห้นานเกิน 3 ชั่วโมง หรือกรีดร้องเสียงแหลม มีอาการช็อก หรือชัก หลังได้วัคซีนไอกรน พบได้ 0 – 10 ต่อ 10,000 ครั้ง
• อาการไข้ผื่นคล้ายการออกหัดแต่น้อยกว่าพบได้ประมาณ 5% ภายใน 5 – 12 วัน หลังได้รับวัคซีนหัด – หัดเยอรมัน-คางทูม
• อาการไข้ต่ำ ๆ ผื่นแดง หรือตุ่มน้ำใสเล็กน้อย พบได้ประมาณ 3% ภายใน 3 สัปดาห์ หลังได้รับวัคซีนอีสุกอีใส
• อาการบวมของแขนข้างที่รับวัคซีน หรือข้อบวม มักเกิดภายใน 2 – 8 ชั่วโมง ไม่เกิน 48 ชั่วโมง (Arthus reaction) พบได้ประมาณ 5% หลังได้รับวัคซีนบาดทะยัก
• การอักเสบของปลอกหุ้มของเส้นประสาทหลายเส้นอย่างเฉียบพลันเกิดจากมีระบบภูมิคุ้มกันของร่างกายที่ผิดปกติ (Guillain – Barré syndrome) พบได้น้อยมากหลังได้รับวัคซีนคอตีบบาดทะยัก

การทดสอบสามารถทำได้โดยการซักประวัติ และตรวจลักษณะการแพ้ประกอบกับช่วงเวลาที่สัมพันธ์กับการให้ยา หากสงสัยว่ามีสภาวะการแพ้วัคซีน แพทย์อาจพิจารณาการทดสอบสะกิดผิวหนัง (Skin prick test) ทั้งจากส่วนประกอบวัคซีนต่าง ๆ ดังกล่าวข้างต้น ได้แก่ เจลาติน นมวัว ไข่ไก่ ยีสต์ เลเทกซ์ หรือจากตัวของวัคซีนเอง และหรือทำการทดสอบต่อไปด้วยการฉีดน้ำยาวัคซีนเข้าผิวหนังเป็นจุดเล็ก ๆ (Intradermal test) เพื่อประกอบการวินิจฉัย

หากผู้ป่วยมีการทดสอบผิวหนังเป็นบวก แพทย์อาจให้วัคซีนอื่นเป็นทางเลือก หรือหากจำเป็นต้องให้วัคซีนนั้น ๆ จำเป็นต้องใช้วิธีค่อย ๆ เพิ่มปริมาณทีละน้อย (desensitization) ขึ้นกับประวัติความรุนแรงของอาการแพ้

สำหรับวัคซีนของไวรัส SARS-CoV-2 ในปัจจุบันมี 3 ประเภท ได้แก่

1. วัคซีนไวรัสตาย หรือ inactivated virus ได้แก่ บริษัท Sinopharm จากประเทศจีน
2. วัคซีน mRNA ใน lipid nanoparticles (LNP) จากบริษัท BioNTech Pfizer และ Moderna/mRNA-1273 ซึ่งเป็นวัคซีนที่นำส่วน mRNA ของยีนส่วนเปลือกของ SARS-CoV-2 ห่อหุ้มด้วย lipid nanoparticle เมื่อเข้าเซลล์จะถูกถอดส่วน lipid ออก เข้าสู่ส่วนของเซลล์ที่เรียกว่า ribosome เปรียบเสมือนเป็นโรงงานสร้างโปรตีน mRNA ทำให้เกิดการสร้างโปรตีน ไปกระตุ้นร่างกายสร้างแอนติบอดีภูมิต้านทานต่อโรค COVID-19
3. วัคซีนที่อาศัยไวรัสอื่นเป็นตัวฝาก หรือเป็นเวกเตอร์เพื่อนำเอาสารพันธุกรรมของไวรัส SARSCoV- 2 เข้าเซลล์ ได้แก่ บริษัท Oxford/Astrazeneca และ Gamaleya; Sputnik V โดยใช้ adenovirus เป็นเวกเตอร์

CDC ได้รายงานผลข้างเคียงของวัคซีน ระหว่างวันที่ 14 – 23 ธันวาคม 2020 พบภาวะแพ้รุนแรง 21 cases จาก 1,893,360 โด๊สแรกจากบริษัท Pfizer-BioNTech (คิดเป็น 11.1 ครั้งต่อการฉีดวัคซีนล้านโด๊ส); โดย 71% เกิดภายใน 15 นาทีแรก หลังฉีดยา 14% เกิดช่วง 15 ถึง 30 นาที และ 14% หลัง 30 นาที สำหรับภาวะแพ้ไม่รุนแรงนั้นพบได้ถึง 4 ชั่วโมงหลังฉีดวัคซีน

สาเหตุ หรือส่วนประกอบต้นเหตุยังต้องศึกษาเพิ่มเติม มีข้อสันนิษฐานว่าอาจเกิดจากสาร polyethylene glycol (PEG) หรือ polysorbate ซึ่งทำหน้าที่เป็นสารช่วยส่งเสริมการละลายน้ำในวัคซีน โดยสารตัวนี้จริง ๆ แล้วเป็นส่วนประกอบของวัคซีน และยามากกว่า 1,000 ชนิด เช่น วัคซีนตับอักเสบเอ วัคซีนนิวโมค็อคคัลคองจูเกท หรือ Prevnar ณ ข้อมูลตอนนี้ คำแนะนำให้สังเกตอาการหลังฉีดอย่างน้อย 15 – 30 นาที โดยเฉพาะผู้ป่วยที่มีประวัติแพ้รุนแรง หลังได้รับวัคซีนมาก่อนควรปรึกษาแพทย์เฉพาะทาง และสังเกตอาการอย่างใกล้ชิด

เอกสารอ้างอิง

1. Nilsson et al. Vaccination and allergy: EAACI position paper, practical aspects. Pediatr Allergy Immunol. 2017; 1 – 13.
2. John M. Kelso et al. Adverse reactions to vaccines practice parameter 2012. Update. J Allergy Clin Immunol. July 2012. (Practice parameter 2012).
3. Caubet et al. Vaccine allergy. Immunol Allergy Clin N Am 34 (2014) 597 – 613.
4. Allergic Reactions Including Anaphylaxis After Receipt of the First Dose of Pfizer-BioNTech COVID-19 Vaccine — United States,December 14–23, 2020. January 6, 2021 / 70. CDC COVID-19 Response Team; Food and Drug Administration.
5. Riggioni et al. A compendium answering 150 questions on COVID-19 and SARS-CoV-2. Allergy. 2020 Oct; 75(10): 2503 – 2541.
6. Banerji et al. mRNA Vaccines to Prevent COVID-19 Disease and Reported Allergic Reactions: Current Evidence and Approach.Journal Pre-proof. J Allergy Clin Immunol in Practice. Dec 2020.