ศ. นพ. ธีระพงษ์ ตัณฑวิเชียร
หน่วยโรคติดเชื้อ ภาควิชาอายุรศาสตร์
คณะแพทยศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย
ทำไมต้องมีการฉีดวัคซีนป้องกันโรคในผู้ใหญ่และผู้สูงอายุ
ตั้งแต่อดีตจนถึงปัจจุบันพบว่าวัคซีนช่วยลดอัตราเสียชีวิตและพิการในเด็กจำนวนมากมายทั่วโลกเป็นล้าน ๆ คน จนปัจจุบันสามารถลดการเกิดโรคติดเชื้อหลายชนิดในเด็กได้อย่างชัดเจน เด็กที่ได้วัคซีนเหล่านี้เมื่อเวลาผ่านไปเติบโตเป็นผู้ใหญ่ พบว่าภูมิคุ้มกันโรคที่เกิดจากการฉีดวัคซีนตั้งแต่ในวัยเด็กจะมีระดับสูงไม่เพียงพอในการป้องกันโรค จึงจำเป็นต้องมีการฉีดวัคซีนป้องกันโรคเหล่านี้ซ้ำในผู้ใหญ่ นอกจากนี้บุคคลบางคนอาจไม่ได้ฉีดวัคซีนในวัยเด็กและไม่เคยติดเชื้อเหล่านั้นทางธรรมชาติมาก่อนเมื่อเติบโตเป็นผู้ใหญ่จึงไม่มีภูมิต้านทานต่อเพื่อป้องกันโรคก็จำเป็นต้องได้รับวัคซีนเหล่านั้นเพื่อป้องกันโรคเช่นกัน ปัจจุบันเริ่มพบการติดเชื้อที่สามารถป้องกันได้ด้วยการฉีดวัคซีนในเด็กเกิดขึ้นประปรายในวัยรุ่น ผู้ใหญ่และผู้สูงอายุในประเทศไทย เช่น การระบาดของโรคคอตีบในเด็กโตและผู้ใหญ่เมื่อหลายปีก่อน การพบผู้สูงอายุป่วยเป็นบาดทะยัก การระบาดของหัดในวัยรุ่น ค่ายทหาร การเริ่มพบโรคไอกรนในผู้ใหญ่เพิ่มขึ้น ฯลฯ เป็นเหตุให้ต้องมีการฉีดวัคซีนเข็มกระตุ้นกันใหม่ในช่วงวัยรุ่น วัยผู้ใหญ่ ผู้สูงอายุ นอกจากนั้นในปัจจุบันมีวัคซีนชนิดใหม่ ๆ เพื่อป้องกันโรคที่มีความรุนแรงหรือทำให้เกิดความพิการสูญเสียค่าใช้จ่ายในการรักษาพยาบาล เช่น การฉีดวัคซีนป้องกันการติดเชื้อเอชพีวีเพื่อลดการเกิดมะเร็งปากมดลูกและมะเร็งในตำแหน่งอื่นที่เกิดจากการติดเชื้อเอชพีวี การฉีดวัคซีนป้องกันไข้เลือดออกในเด็กโตและผู้ใหญ่เพื่อลดการเกิดการติดเชื้อรุนแรงและการนอนโรงพยาบาล การฉีดวัคซีนป้องกันไข้หวัดใหญ่โดยเฉพาะในผู้ที่มีปัจจัยเสี่ยงและผู้สูงอายุเพื่อลดการเข้ารักษาตัวในโรงพยาบาล ปอดบวมและการเสียชีวิต การฉีดวัคซีนป้องกันการติดเชื้อนิวโมคอคคัสเพื่อลดการติดเชื้อปอดบวมในผู้สูงอายุ การฉีดวัคซีนป้องกันงูสวัดในผู้สูงอายุ วัคซีนเหล่านี้จึงถูกนำมาใช้ฉีดเพื่อป้องกันการติดเชื้อดังกล่าว ดังนั้น ปัจจุบันการฉีดวัคซีนจึงไม่ใช่สิ่งที่ใช้เฉพาะเด็กเล็กอีกต่อไป หากยังมีวัคซีนอีกหลายชนิดที่ใช้ฉีดเพื่อป้องกันการติดเชื้อสำหรับเด็กโต วัยรุ่น ผู้ใหญ่ และผู้สูงอายุ
ผู้ใหญ่และผู้สูงอายุคนใดที่ต้องฉีดวัคซีนป้องกันโรค
ควรพิจารณาฉีดวัคซีนเพื่อป้องกันโรคของผู้ใหญ่และผู้สูงอายุในประชากรทั่วไปตามอายุที่ควรจะได้รับวัคซีนเช่นเดียวกันกับการฉีดตามช่วงอายุในวัยเด็กนอกจากนั้นยังมีการฉีดวัคซีนให้ผู้ใหญ่และผู้สูงอายุเพื่อป้องกันโรคโดยถูกระบุตามข้อบ่งชี้อื่น เช่น การให้วัคซีนเพื่อป้องกันโรคติดเชื้อผู้ใหญ่และผู้สูงอายุที่มีโรคประจำตัวเรื้อรัง เช่น โรคเบาหวาน โรคปอดอุดกั้นเรื้อรัง ฯลฯ หรือมีภาวะภูมิคุ้มกันบกพร่อง เช่น ผู้ติดเชื้อเอชไอวี ผู้ป่วยเปลี่ยนถ่ายอวัยวะ เพื่อลดการติดเชื้อหรือลดการเข้ารักษาตัวในโรงพยาบาล การให้วัคซีนตามการประกอบอาชีพ เช่น บุคลากรทางการแพทย์ สัตวแพทย์ เจ้าหน้าที่ห้องปฏิบัติการ พนักงานสายการบิน ฯลฯ ประเทศสหรัฐอเมริการ่วมทั้งสถาบันการศึกษาในต่างประเทศหลายแห่งมีการระบุให้นักศึกษาต้องได้การฉีดวัคซีนเพื่อป้องกันโรคก่อนเข้าศึกษา การให้วัคซีนเพื่อป้องกันโรคก่อนการเดินทางในกรณีที่มีการเดินทางไปในที่ที่มีการเกิดโรคชุกชุมหรือมีการระบาดของโรค (travel vaccination) เช่น การเดินทางไปประเทศในทวีปแอฟริกา อเมริกาใต้
ข้อแนะนำการฉีดวัคซีนป้องกันโรคตามช่วงอายุ ของผู้ใหญ่และผู้สูงอายุในประเทศไทยเป็นอย่างไร
ในประเทศไทยมีการกำหนดโปรแกรมการให้วัคซีนป้องกันโรคตามช่วงอายุในผู้ใหญ่และผู้สูงอายุโดยราชวิทยาลัยอายุรแพทย์แห่งประเทศไทยในปี พ.ศ. 2557 เช่น ผู้ใหญ่และผู้สูงอายุทุกคนควรได้รับวัคซีนป้องกันไข้หวัดใหญ่ วัคซีนบาดทะยักและคอตีบ วัคซีนตับอักเสบบี ผู้ใหญ่อายุน้อยควรได้รับวัคซีน วัคซีนหัด-คางทูม- หัดเยอรมันด้วย และผู้สูงอายุหรือผู้ใหญ่ที่มีโรคประจำตัวเรื้อรังที่พบได้บ่อยเช่น เบาหวาน โรคหัวใจ โรคปอดอุดกั้นเรื้อรัง ไตวายเรื้อรัง ตับวาย ผู้ที่มีภูมิคุ้มกันบกพร่อง ผู้ป่วยติดเชื้อเอชไอวี ควรได้รับวัคซีนป้องกันป้องกันการติดเชื้อนิวโมคอคคัสด้วย นอกจากนั้นการพิจารณาการให้วัคซีนในผู้ใหญ่และผู้สูงอายุดังกล่าวแล้วประชากรบางกลุ่มที่มีภาวะซึ่งเป็นปัจจัยที่ทำให้มีความเสี่ยงต่อการติดเชื้อมากกว่าคนทั่วไปจึงจำเป็นต้องได้รับวัคซีนเพื่อป้องกันโรค เช่น หญิงตั้งครรภ์ที่มีโอกาสติดเชื้อบาดทะยัก ไข้หวัดใหญ่ บุคลากรทางการแพทย์ที่มีความเสี่ยงต่อการติดเชื้อไข้หวัดใหญ่ ไวรัสตับอักเสบบี โรคหัด อีสุกอีใส รวมทั้งพิจารณาการให้วัคซีนแก่ผู้ที่ต้องเดินทางไปในที่ที่มีการแพร่ระบาดของโรคหรือเมื่อเดินทางไปยังพื้นที่ที่มีโรคนั้น ๆ ชุกชุม เช่น การไปแสวงบุญ การเดินทางไปประเทศแถบตะวันออกกลาง เอเชียใต้ ทวีปแอฟริกา ทวีปอเมริกาใต้ เช่น การให้วัคซีนป้องกันโรคไข้กาฬหลังแอ่น วัคซีนไข้เหลือง วัคซีนไทฟอยด์ วัคซีนอหิวาตกโรค โดยคำนึงถึงปัจจัยเสี่ยงของการสัมผัสโรค ความรุนแรงของโรคและสุขภาพของผู้เดินทาง นอกจากนั้นบางอาชีพหรือการเข้าศึกษาในสถานศึกษาหลายแห่งโดยเฉพาะการไปศึกษาในต่างประเทศก็มีการกำหนดให้นักศึกษารับวัคซีนบางชนิด เช่น วัคซีนป้องกันโรคไข้กาฬหลังแอ่น โรคหัด อีสุกอีใส
ทำอย่างไรให้ผู้ใหญ่และผู้สูงอายุได้รับวัคซีนป้องกันโรคที่เหมาะสม
ปัจจุบันการฉีดวัคซีนป้องกันโรคในช่วงผู้ใหญ่และผู้สูงอายุได้รับความสนใจและสนับสนุนในการฉีดวัคซีนมากขึ้นทั้งในสถานพยาบาลของรัฐและเอกชน แต่ก็ยังพบว่าอัตราการให้วัคซีนยังอยู่ในอัตราที่ต่ำในประเทศไทยซึ่งเหมือนกับในหลายประเทศซึ่งอาจเนื่องมาจากสาเหตุหลายประการ เช่น วัยรุ่น ผู้ใหญ่มักไม่มีโอกาสพบแพทย์และได้รับการฉีดวัคซีนเนื่องจากมักมีสุขภาพดีไม่ป่วยและไม่มีโปรแกรมการนัดฉีดวัคซีนตามอายุที่ชัดเจนเหมือนโปรแกรมในเด็กเล็ก แพทย์ไม่ได้พิจารณาให้วัคซีนแก่ผู้ใหญ่เนื่องจากแพทย์บางท่านเข้าใจผิดคิดว่าผู้ป่วยเคยรับวัคซีนมาแล้วหรือเคยเป็นโรคเลยไม่ฉีดวัคซีนให้ แพทย์บางท่านไม่เข้าใจถึงความสำคัญของการให้วัคซีนป้องกันโรคติดเชื้อที่มีความรุนแรงโดยเฉพาะในผู้สูงอายุหรือผู้ที่มีโรคประจำตัวที่มีความเสี่ยงต่อการติดเชื้อรุนแรง การจัดบริการการฉีดวัคซีนสำหรับผู้ใหญ่ในสถานพยาบาลไม่ชัดเจนหรือไม่เหมาะสมประชากรอาจกลัวการฉีดวัคซีนหรือกลัวผลข้างเคียงจากการรับวัคซีน ประชากรยังต้องเสียค่าใช้จ่ายในการฉีดวัคซีนโดยเฉพาะวัคซีนมีราคาแพงซึ่งอาจไม่มีความคุ้มทุนในการฉีดวัคซีนบางชนิด ฯลฯ
ดังนั้นการให้ความรู้ที่ถูกต้องในเรื่องการฉีดวัคซีนในผู้ใหญ่และผู้สูงอายุแก่ประชากรและชุมชนร่วมทั้งบุคลากรทางการแพทย์ในความสำคัญของการฉีดวัคซีนป้องกันโรคในช่วงผู้ใหญ่และผู้สูงอายุ
ประโยชน์ที่จะได้รับ ผลข้างเคียงที่อาจเกิดขึ้นและการให้การสนับสนุนการฉีดวัคซีนทั้งโดยการร่วมมือกันทั้งภาครัฐบาลและภาคเอกชนจึงมีความสำคัญในการส่งเสริมการป้องกันโรคด้วยวัคซีนในผู้ใหญ่และผู้สูงอายุ
